Orta Asya'da yer alan Harezm bölgesinde kurulmuş olan Harezmşah Devleti, Türk-İran geleneklerinden oluşan bir devlettir. Genel olarak Türkçe konuştuğu bilinen Harezm halkının, aynı zamanda Frasça diline ve İran kültürüne hâkim olduğu da bilinmektedir. Kaynaklara göre; 1077-1231 yılları arasında hüküm sürmüş ve dört kez başkent değiştirmişlerdir. Bunlar; Köhne Ürgenç (1077–1212), Semerkant (1212–1220), Gazne (1220–1221) ve Tebriz (1225–1231) şehirleridir.
Anuş Tiğin ile başlayan valilik görevleriyle mücadelelerini sürdürmüşlerdir. Büyük Selçuklu Devleti yıkılana kadar tam anlamıyla bağımsızlık kazanamayan Harezmşahlar, İl Arslan döneminde bağımsızlık kazandığında ise Moğol istilaları Harezmşahlar'ı yıkılmaya yaklaştırmıştır. Bağımsızlık mücadelesinden Moğol istilasına kadar geçen tarihi süreç oldukça ilgi çekici diyebiliriz.
Harezm bölgesi, Harezmşah Devleti'nin temellerinin atıldığı yer
Harezm bölgesi; Ceyhun Nehri'nin döküldüğü ve Aral Nehri'nin güneyinde yer alan bölgedir. Günümüzdeki Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içerisinde yer almaktadır. Özellikle Batı Türkistan için önemli bir yerleşim yeridir. Bölge, Sultan Tuğrul döneminde (1037-1063) Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katıldı. Sultan Alparslan döneminde (1063-1072) gerçekleşen Mangıçlar Seferi (1065) ile bölgede hâkimiyet tamamen Selçuklu Devleti'ne geçti. Harezm bölgesi, Ortaçağ’ın en önemli ticaret yollarından biri olan Baharat Yolu'nun üzerinde olması nedeniyle büyük önem kazanıyordu.
Peki bu bölgenin hâkimiyeti nasıl sağlanıyordu derseniz, Selçuklu Devleti tarafından atanan valiler bölgede yönetimi ele alıyordu. Burayı yönetenlere de Harezmşah ünvanı veriliyordu. Bölgenin yönetimi; Vali Anuş Tiğin (1077-1097) ile başlayıp, babadan oğula geçerek Celaleddin Harezmşah (1220 - 1231) ile son bulmuştur.
Vali Anuş Tiğin ile Harezmşah Devleti'nin kökleri oluşmaya başladı
Harezm bölgesinin ilk valisi Anuş Tiğin olmuştur. Anuş Tiğin, Harezmşah Devleti'nin atası olarak biliniyor. Çünkü, sonraki yedi yönetici Anuş Tiğin'in soyundan gelmektedir. Anuş Tiğin, eğitilmek üzere Büyük Selçuklu Devleti tarafından esir alınan Harezmli bir Türk'tür.
Bilge Tiğin'den saray terbiyesi eğitimi aldıktan sonra, Büyük Selçuklu Sultanı Melihşah döneminde (1072-1092) saray hizmetinde bulmuş ve daha sonra devşirildiği yer olan Harezm bölgesine vali olarak atanmıştır. Görevini yerine getirirken, Harezm halkının ve Selçuklu Sultanı Melihşah'ın güvenini kazanmayı başarmıştı.
Anuş Tiğin vefat ettiğinde, oğlu Kudbeddin Muhammed (1097-1127) yeni vali olarak Harezm bölgesine atandı. Babasının izinden giderek halkın güvenini o da kazandı. Öyle ki, halk Kudbeddin Muhammed'i lideri olarak görmeye başlamıştı. Ancak Kudbeddin Muhammed'in ömrü bağımsızlık mücadelesi vermeye yetmedi. Vefat ettiğinde yerine, aynı eğitimleri almış olan oğlu Atsız (1127-1156) vali olarak atandı.
Atsız'ın yönetimiyle Harezmşah Devleti'nin kuruluş mücadelesi resmen başladı
Atsız, iyi bir yönetici ve askerdi. Babası ve dedesinden farklı olarak kendisini Harezmşah halkının lideri, hatta sultanı olarak görmekteydi. Bu düşüncesiyle, Selçuklu Sultanı Sencer döneminde (1118-1157) otoritenin zayıflamasından faydalanarak ona bağlı kalmadan bağımsız hareket etmeye ve Harezm bölgesinin sınırlarını genişletmeye başlamıştı bile. Atsız'ın bağımsızlık hareketleri Sultan Sencer'i kızdırıyordu ve gerginlikler gittikçe tırmanıyordu.
En sonunda Sultan Sencer ordusuyla beraber Harezm bölgesine gelerek, Atsız'ı mağlup etti. Bu mücadele de başarısız olan Atsız valilik görevinden alındı ve bağımsızlık hareketlerini bastırması için vali olarak Süleyman Bin Muhammed atandı. Oldukça sert yöntemler kullanılmasıyla Harezm halkının huzursuzluğu arttı ve Atsız bu fırsattan yararlanmak için bölgeye tekrar hâkim olmaya çalıştı.
Büyük Selçuklu Devleti gücünü kaybedince Harezmşah Devleti'nin kurulmasının önünde engel kalmadı
Selçuklu Devleti'nin Karahanlılar ile savaş hâlinde olmasıyla, Atsız için bir fırsat doğmuştu. Nişabur bölgesini ele geçirip, Selçuklu Devleti'nin Horosan bölgesine doğru çekilmesine sebep oldu. Bununla kalmadı, adına hutbeler okutarak kendisini tam anlamıyla Selçuklu Sultanı olarak görmeye başladı diyebiliriz.
Sultan Sencer, her ne kadar otoritesini gün geçtikçe kaybetsede Atsız'ı tekrar mağlup etmeyi başardı. Artık her ikiside yaşlanmıştı. Atsız vefat ettiğinde, yerine yeğeni İl Arslan (1156-1172) geçti. Sultan Sencer ise 1557 yılında vefat ettiğinde Büyük Selçuklu Devleti resmen yıkıldı.